به‌واسطۀ شرایط اجتماعی و سیاسی موجود در ایران، جایگاه اقتصادی هنر و سرمایه‌گذاری در آن با تاخیر زیادی نسبت به کشورهای دیگر اهمیت یافته است و در کمتر از دو دهۀ اخیر توانسته به سیر نظام‌مندی برسد و مباحث مالی و اقتصادی در هنرِ معاصر و روابط مالی آن مورد توجه قرار گیرد. اگرچه در اواخر دهۀ پنجاه شمسی اولین بررسی‌های مالی در زمینۀ هنر در ایران شکل گرفت اما به‌واسطۀ رخدادهای سیاسی این امر تا دهۀ 70 شمسی رشد قابل ملاحظه‌ای پیدا نکرد. در سال 2006 به دنبال برگزاری حراج‌هایی چون کریستیز و ساتبیز در منطقۀ خاورمیانه، حراج تهران و به‌فروش‌رسیدن آثار ایرانی، بازار هنرمندان ایران در داخل و خارج از ایران بهبود یافت و عرضه و تقاضای بی‌سابقه‌ای در این عرصه شکل گرفت.

پس از موفقیت هنرمندانی چون فرهاد مشیری، حسین زنده‌رودی، محمد احصایی، پرویز تناولی و سهراب سپهری در حراجی‌هایی که از سال 2006 به بعد در دبی برگزار شد، به‌تدریج هنرمندان دیگری از ایران مورد توجه قرار گرفتند و ارقام فروش طی سال‌های پس از آن روبه‌فزونی گذاشت. به‌دنبال این رشد و فزونیِ قیمت آثار هنرمندان، که در نتیجۀ تقاضای مخاطبان هنر ایران شکل گرفته بود مبادلات هنری در بین گالری‌ها و سوداگران هنر نیز افزایش یافت. این موفقیت‌ها و رونق روزافزون آن با برگزاری حراج تهران از سال 2012، بیش از پیش افزایش یافته است.

البته باید گفت این بازار هنوز هم از پراکندگی و عدم انسجانم داده‌ها رنج می‌برد و نظام مؤثری تاکنون این خلاء را پوشش نداده است، چرا که در شرق و در ایران، بسیاری از هنرمندان و منتقدان معتقد بودند که بیان ارزش‌های مالی هنر و روی‌کار آمدن مباحث مالی، قداست هنر را مخدوش می‌سازد.

در هر حال با همۀ این شرایط در بسیاری از موارد به هنر معاصر ایران صدماتی وارد شده است، چرا که سود حاصل از داد و ستد آثار هنری نه تنها به ارزش‌بخشیدنِ هنر کشور نقش مهمی داشته، بلکه سهم مناسبی از داد و ستد هم می‌توانست به‌همراه داشته باشد.

اکنون حراج تهران، به شکلی ساختار یافته از خردادماه سال 1391 آغاز به کار کرده است و تاکنون 9 دورۀ متوالی آن برگزار شده است و در دی‌ماه امسال دهمین دورۀ  آن برگزار خواهد شد. حراج تهران تاکنون بخش عظیمی از مجموعه‌داران داخلی و خارجی را به خود جذب کرده است و باعث شده آثار هنریِ این حراج به یکی از سرمایه‌ها درکنار ارز، طلا و سهام برای سرمایه‌گذاران واقع شود. در اینجا ما نیز با نگاهی اقتصادی این نه دوره را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

به‌طورکلی مجموعِ افراد در عرصۀ بازار هنر شامل طیف عظیمی از هنرمندان، منتقدان، کیوریتورها، مجموعه‌داران، کارنماها، گالری‌ها، حراجی‌ها، بانک‌ها، موزه‌ها و دیگر مراکز اجتماعی هستند که تمامی جنبه‌های هنر از خلق تا فروش آن و مسائل دیگر را در این مسیر پوشش داده‌اند. 

عوامل موثر در قیمت آثار نقاشی عبارتند از: اندازۀ اثر، کیفیت اثر، تکنیک اجرا، هنرمند خالق اثر، بازۀ زمانی زندگی هنرمند در زمان خلق اثر و...؛ اما هر کدام از موارد بسته به موقعیت می‌توانند تاثیر کمتر یا زیادتری داشته باشند، اگرچه قیمت آثار هنری در حراجی‌ها، نهایتا با تعامل بین عرضۀ اثر هنری و تقاضای سرمایه‌گذاران هنری به‌ وجود می‌آید.

در این گزارش حداقل و حداکثر برآورد اولیه عبارت است از برآورد تقریبی پیش‌بینی کارشناسان حراج از قیمت به فروش‌رسیدن اثرهنری؛ به این صورت که کمینۀ آن به‌عنوان قیمت ذخیره بوده و در بیشینۀ آن امکان حداکثر فروش اثر و توقع حراجی در رابطۀ با فروش اثر خواهد بود که این مقدار در بسیاری موارد که قیمت‌های چکش‌خورده برای آثار هنری از حداکثر قیمت کارشناسی بیشتر بوده، نشان‌دهندۀ پویایی و توان این بازار خواهد بود؛ این رقم، پایۀ قیمت اثر هنری در دوره‌های بعدی خواهد بود، به این ترتیب که اگر اثری از این بازه عبور کند و رشد قیمتی خارج از انتظار حراج داشته باشد در دوره‌های بعدی قیمت کارشناسی آن افزایش خواهد یافت. در دوره‌های مختلفِ حراج، کمینه و بیشینه صعود قیمت و یا سود حاصل، از تفاضل میان قیمت فروخته شده و بیشینه و کمینه برآورد اولیه به‌دست می‌آید.

فراوانی هنرمندان در 9 دورۀ حراج

در بین هنرمندانِ 9 دورۀ حراج، پرویز تناولی با 17 اثری که در هفت حراج تهران ارائه داده است، هنرمندی است که بیشترین تعداد اثر را تاکنون در حراج تهران به فروش رسانده است. پس از تناولی از دیگر هنرمندانی که می‎‌توان نام برد حسین زنده‌رودی و سهراب سپهری هرکدام 14 اثر، کوروش شیشه‌گران و مسعود عربشاهی 13 اثر و ژازه تباتبایی و محمد احصایی با 12 اثر در حراج شرکت داشته‌اند. تعداد هنرمندان حراج، 281 نفر در کل نه دوره‌ بوده و از آنجا که تعداد دوره‌های حراج هنرمندان معاصر و جوان تاکنون دو دوره برگزار شده است، میانگین سنی کل هنرمندان در قید حراج تاکنون به مرز 69 سال رسیده است که این رقم با افزایش تعداد دوره‌های هنر معاصر رو به کاهش خواهد گذاشت. بیشترین و کمترین میانگین سنی در بین هنرمندان در قید حیات به ترتیب در دو دورۀ نهم و یکم حراج بوده است.

تعداد هنرمندان در قید حیات نیز در دوره‌های حراج هنر معاصر به‌دلیل گزینش هنرمندان جوان در دو دورۀ ششم و هشتم بیش از سایر حراج‌ها بود. محمد امین منتظری تا کنون با 26 سال سن (متولد سال 1371) جوانترین هنرمند در نه دورۀ حراج بود.

بیشترین فراوانی آثار در نه دورۀ حراج، در دورۀ چهارم با 125 اثر از هنرمندانی معاصر و مدرن در بازۀ سنی 31 سال (1366-محمد طباطبایی) تا 170 سال ( 1227 شمسی- کمال‌الملک)  بود.

خریداران و مخاطبان حراج

خریداران آثار در حراج تهران تاکنون در پنج دستۀ کلی قرار گرفته‌اند:

1- موسسات، سازمان‌ها و موزه‌هایی که به‌صورت سازمان‌دهی شده اقدام به خرید آثار هنری و غنی‌کردن مجموعه و گنجینه‌های خود می‌کنند.

2- خریداران ساکن ایران که اغلب ساکنان اصفهان و تهرانند.

3- خریداران خارج از ایران که از داخل و خارج ایران آثار ایرانی می‌خرند.

4- صاحبان سرمایه‌ای که به‌تازگی در هنر شروع به سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

5- نوخریدارانی که به‌صورت پراکنده اقدام به خرید آثار هنری می‌کنند.

اما فارغ از نوع خریداران، تثبیت و افزایش تعداد آنها در حراج تهران و روند روبه‌رشدشان نشان می‌دهد که خریداران در هر دوره با اعتماد و دانش بیشتر در دوره‌های بعدی شرکت جسته و این حراج توانسته نیازهای متقاضیان خود را پوشش دهد تا متقاضیان و خریداران این حراج را به خریداران ثابت تبدیل کند.

کل خریداران حراج تهران که موفق به خرید اثر هنری شده‌اند تاکنون به حدود 400 نفر رسیده است. این رقم تنها خریدارانی هستند که در مزایده‌ها موفق به خرید اثر مورد نظر خود رسیده‌اند. درصد فراوانی خریداران ثابت، خریداران جدید و کل خریداران در هر دوره را  در نموداهای دایر‌ه‌ای می‌بینید. اما هیجان هر حراج، در نتیجۀ فشردگی رقابت بین خریداران برای پیروزی در خرید خواهد بود که این امر در حراج پنجم بیش از حراج‌های دیگر وجود داشته است. فشردگی رقابت در بین خریداران به‌طور متوسط از میانگینِ تعداد هر بید برای هر اثر در حراج‌ها، از تقسیم کل تعداد بیدها به تعداد آثار به دست آمده است که بعد از حراج پنجم به ترتیب در حراج‌های سوم، ششم و در نهایت در حراج نهم و چهارم رقابت و هیجان بیشتری برای خرید آثار هنری وجود داشته است.

پراکندگی قیمت‌های چکش‌خورده در 9 دورۀ حراج

قیمت آثار حراج تاکنون در بازۀ بین 3 میلیون تومان تا 1/5 میلیارد تومان برآورد شده است، پایین‌ترین قیمت چکش‌خورده مربوط به عکسی در اولین دورۀ حراج تهران در سال 1391 با قیمت 3 میلیون تومان و گرانترین اثر این حراج در نهمین دورۀ حراج با قیمت 5 میلیارد تومان و 100 میلیون تومان متعلق به نقاشی سهراب سپهری بود.

در بین 841 اثر حاضر 325 اثر (39 درصد آثار) زیر 50 میلیون تومان، 156 اثر بین 50 تا 100 میلیون تومان، 281 اثر بین 100 تا 500 میلیون و 45 اثر بین 500 میلیون تا 1 میلیارد تومان چکش خوردند و 3 درصد آثار روی یک میلیارد تومان چکش خوردند. میزان پراکندگی قیمت این آثار را در نمودار روبرو مشاهده می‌کنید.

قیمت کارشناسی، به معنای برآورد تقریبی از قیمت یک اثر است که کمینۀ آن به‌عنوان قیمت ذخیره و بیشینۀ آن امکان حداکثر فروش و سطح توقع حراج تهران از فروش اثر را نمایان می‌سازد، در نمودار بعدی بسیاری  از مواردی را می‌بینید که قیمت‌های چکش‌خورده بیش از حداکثر قیمت کارشناسی بوده که نشان‌دهندۀ قابلیت بالای این بازار بوده است. نمودار زیر ترکیبی از قیمت‌های فروخته شده و برآوردهای اولیه را  در بین آثار روی 500 میلیون تومان را نشان می‌دهد.

ارزیابی قیمت نهایی آثار نسبت به قیمت‌های کارشناسی در 9 دورۀ حراج

در بین 841 اثر موجود در کل دوره‌های حراج، چیزی حدود 57 درصد آثار برابر با  476 اثر، با قیمتی بیشتر از حداکثر انتظار کارشناسان حراج چکش خورد، این درصد از افزایش قیمت در بین آثار حراج تهران موفقیت حراج تهران را در جذب مشتاقان و خریداران آثار هنری و  توانایی این بازار در بالابردن میزان اشتیاق خریداران حراج بوده است. همچنین 215 اثر، 26 درصد دیگر از مجموع آثار بین دو برآورد کمینه و بیشینۀ کارشناسی شدۀ حراج چکش خوردند. به طور کلی 89 درصد از آثار بیش از قیمت برآوردشدۀ اولیۀ آثار چکش خورد و تنها 5 درصد برابر با 44 اثر تاکنون پایین‌تراز انتظار کارشناسان حراج چکش خورده است.

فراوانی آثار در 9 دورۀ حراج

در نه دورۀ برگزاری حراج تاکنون تعداد 841 اثر متعلق به 281 هنرمند حضور داشته‌ است و 37 هنرمند از بین 281 هنرمند حاضر در طول دوره‌های حراج تهران بیش از 6 مرتبه آثار خود را به‌فروش رسانده‌اند، کوروش شیشه‌‌گران نیز تنها هنرمندی است که در هر 9 دورۀ حراج آثارش حضور داشته است. حسین زنده‌رودی، ژازه تباتبایی، پرویز کلانتری، ناصر اویسی، رضا مافی و آیدین آغداشلو دیگر هنرمندانی بوده‌اند که تنها در یک دوره از حراج آثارشان ارائه نشده است و در 8 دورۀ بعدی آثارشان به فروش رسیده است. باید توجه داشت فراوانی آثار نقاشی در کلیۀ دوره‌ها بیش از سایر رشته‌ها بوده به‌طوری‌که در مجموع، آثار نقاشی 66 درصد از حجم آثار کل دوره‌ها را داشته‌ است.

 پس از نقاشی نیز، دو رشتۀ حجم و نقاشیخط به میزانی تقریبا برابر فراوانی بیشتری نسبت به سایر مدیاها داشتند. از بین 841 اثری که تاکنون در حراج ارائه شده است، 554 اثر نقاشی بیشترین فراوانی و پس از آن به ترتیب آثار نقاشیخط با 115 اثر، حجم 111 اثر، عکس و کولاژ 53 اثر و چاپ کمتر از باقی مدیاها و 8 اثر بوده است.